ایران کشوری است که ۶۱ درصد از مساحت آن در اقلیم خشک و فراخشک قرار دارد. اگر چه۳۲.۵ میلیون هکتار از اراضی کشور دروضعیت بیابانی قرار دارد اما در تقسیم بندی‌های اکوسیستمی،۴۳.۷میلیون هکتار آن در زمره اکوسیستم بیابانی است و با توجه به تشدید خشکسالی، بیابان‌زدایی از اهمیت‌زیادی برخوردار است بنابراین سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در این زمینه اقداماتی را در برخی استان‌ها انجام داده است.
سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری اواخر هفته گذشته برخی از اقدامات انجام شده در شهرستان آران و بیدگل را در معرض دید خبرنگاران قرار داد.
در ابتدای این سفر مطبوعاتی وحید جعفریان – مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری – در جمع مسوولان منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان و شهرداری آران و بیدگل به ظرفیت‌ها و فرصت‌های مناطق بیابانی کشور، وضعیت خشکسالی و گرد و غبار پرداخت و گفت: بیابان‌های کشور ما قابلیت‌ها و ویژگی‌های منحصر به فردی دارند و می‌توانند مرجع‌های خوبی برای بهره‌برداری‌های اقتصادی و فعالیت‌های طبیعت‌گردی و آموزشی، تولید گیاهان دارویی و انرژی خورشیدی باشند. بیابان‌های کشور در عمل بسته‌ای را به ما معرفی می‌کند که فواید بسیاری دارد. از این منظر نه تنها محدودیت و چالش نیستند بلکه فرصت محسوب می‌شوند.
به گفته مدیرکل امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری، هم‌اکنون رایزنی‌هایی با برخی کشورهای صاحب تجربه در این زمینه در حال انجام است که از جمله آن‌ها به سند همکاری ۲۵ ساله ایران و چین می‌توان اشاره کرد که این سند برای ایجاد ساختار جامع‌نگر در عرصه‌های بیابانی است و یکی از سایت‌های قابل معرفی در این زمینه به پارک جنگلی پروفسور کردوانی خواهد بود.
او اضافه کرد: یکی از سیاست‌های سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری توجه به رویکرد مشارکتی ، سرمایه‌گذاری سایر بخش‌ها و متنوع کردن منابع اعتباری است. در واقع باید تلاش کرد همه تخم مرغ‌ها را در سبد منابع اعتباری دولتی نگذاشت.
مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در ادامه می‌گوید: در سال ۱۴۰۰، با یک رویکرد متفاوت ۸۵ هزار هکتارعرصه‌های بیابانی در قالب طرح‌های مشارکتی با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی احیا شد که این کار نقطه‌ای عطف و اقدام مهمی محسوب می‌شود. امیدواریم با توجه به تجربه های کسب شده بتوانیم سرمایه گذاران را جذب کنیم. این گونه اقدامات پایدارتر و اثربخش‌تر و به‌طور معنی دارتری با زنجیره‌های تولید و اقتصاد نزدیک است و می‌توان از این ظرفیت بزرگ و مغفول در کشور استفاده بهتری کنیم.
او اضافه کرد: قصد داریم در سال ۱۴۰۱ در حداقل ۱۰۰ هزار هکتار از عرصه‌های بیابانی الگوی مشارکتی مدیریت مناطق بیابانی را اجرا کنیم و اکنون بسیاری از صنایع، معادن و بنگاه‌های مالی در جهت ایفای مسوولیت اجتماعی خود اعلام آمادگی کرده‌اند و نهضت بزرگی در این خصوص در حال شکل‌گیری است.
جعفریان با اشاره بیابان‌زایی گفت:بیابان‌زایی ناشی از سوء تدبیر و مدیریت نادرست است که موجب می شود کارایی و حاصلخیزی یک عرصه از بین برود و ظاهر بیابانی پیدا کند. عامل انسانی متهم ردیف اول بیابان‌زایی است. در این شرایط بهره‌برداری نامناسب از منابع آبی در کشور نیازمند توجه ویژه است چراکه تعداد چاه‌های غیرمجاز هنوز از تعداد چاه‌های مجاز بیشتر است.
مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری تاکید کرد: لازم است توجه ویژه‌ای به فرایند مدیریت سرزمین و دیدگاه جامعی در بهره‌برداری از منابع و عرصه‌ها داشته باشیم. نگاه ما باید به هزینه و فایده اقداماتمان تغییر کند چون برخی از اقدامات ممکن است در درازمدت تاثیر متفاوتی بر کشور بگذارد.
او با بیان اینکه ایران به علت قرار گرفتن در مناطق خشک و نیمه‌خشک از دیرباز متاثر از چالش‌های حاکم بر این مناطق مانند خشکسالی بوده است، اظهارکرد: خشکسالی موضوعی است که در روز جهانی مقابله با بیابان‌زایی سال جاری به آن توجه شده است و شعار امسال این روز «عبور از خشکسالی با مشارکت همگانی» تعیین شده است.
مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری اضافه کرد: بر اساس گزارش کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی به عنوان مرجع هماهنگ‌کننده دستگاه‌های مختلف در زمینه مدیریت سرزمینی و جلوگیری از تبعات بیابان زایی، ما در مواجهه با یکی از وخیم‌ترین خشکسالی‌های کره زمین هستیم به گونه‌ای که از شمال چین تا شرق آفریقا را در بر گرفته است.
جعفریان ادامه داد: بر اساس آمار سازمان هواشناسی جهانی به‌طور قطع از سال ۲۰۰۰ تا کنون نسبت به دو دهه قبل از آن ۲۹ درصد کاهش بارندگی ثبت شده است. این بدین معناست که در سیاست‌های مدیریتی، سیاست‌های سرزمینی، اقدامات در حوزه امنیت غذایی، امنیت انرژی و مدیریت آب باید به این شرایط توجه کنیم.
وی با اشاره به کارگروه ملی مقابله با بیابان‌زایی گفت: خوشبختانه این کارگروه پس از چند سال رکود در دی‌ماه سال گذشته و در دولت سیزدهم دوباره فعال شده است و برنامه‌های گسترده‌ای را برای ایجاد هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف برای تبیین سیاست‌های سازگاری با خشکسالی و مدیریت سرزمینی دارد.
جعفریان با بیان اینکه یکی از پیامدهای خشکسالی، گرد وغبار است، اضافه کرد: پیش از این تخریب سرزمین و پیامدهای آن به‌صورت عمیق برای جامعه ملموس نبود ولی با وقوع طوفان‌های گرد و غبار اخیر متوجه شدیم که با چه مخاطراتی مواجه هستیم و لازم است اولویت‌ها و برنامه‌ها را بازنگری کنیم.
مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری اضافه کرد: کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی برای مقابله با گرد و غبار دو سه هفته گذشته سندی را ارائه داد که با بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای به عنوان یک دست بالادستی مهم برای ترویج یک فعالیت مشترک بین کشورهای متاثر از گرد و غبار می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
جعفریان تاکید کرد: این کنوانسیون، سند و این کارگروه ابزار خوبی برای پشتیبانی دیپلماسی محیط زیستی است که به عنوان یک اولویت دردستور کار است و امیدواریم بتوانیم به یک برنامه جامع نگر و الزام‌آور برای همکاری منطقه‌ای در این زمینه دست یابیم.
پارک جنگلی کویری پرفسور کردوانی؛ از تولید گیاهان مقاوم تا تلاش برای تثبیت خاک
در ادامه، بازدید از پروژه‌های مرتبط با بیابان‌زدایی آغاز شد و پارک جنگلی پروفسور کردوانی، نخستین مقصد بود. سال ۹۲ پروفسور کردوانی کلنگ این پارک ۱۰۰ هکتاری را بر زمین زد. به گفته ابولفضل صیادی – کارشناس فضای سبز شهرداری آران و بیدگل- شش هکتار از این پارک، نهالستان است که در آن سه واحد گلخانه وجود دارد که یک گلخانه اصلی و دو گلخانه شاسی (شاسی محل یا جعبه ای است با ابعاد مشخص که عرض آن ۸۰ تا ۱۰۰ سانتی متر است، ارتفاع آن ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر و طول آن ۳۰ تا ۴۰ سانتی متراست.) است و در آن‌ها گونه‌دهای مقاوم و مورد نیاز پرورش می‌یابد.
به گفته او مجموعه شهرداری آران و بیدگل فاقد گلخانه بود بنابراین گلخانه موجود در این پارک دو منظوره است که هم تامین گل و گیاه پارک جنگلی را برعهده دارد و هم گل و گیاه مورد نیاز در شهر آران و بیدگل را تامین می‌کند.
صیادی اضافه کرد: از جمله گونه‌های کاشته شده در این پارک می توان به گز اشاره کرد و به علت شوری آب سعی کردیم گیاهانی مانند تاغ، سنجد و قره داغ هم بکاریم چون در مقابل شوری آب مقاوم هستند.
وی به اصلاح و تثبیت خاک در پارک جنگلی پرفسور کردوانی هم اشاره کرد و گفت: در این پارک اصلاح خاک مطرح است. علاوه بر آن از گونه‌هایی مثل جو برای تثبیت خاک استفاده می‌کنیم و امیدواریم در آینده بتوانیم تکثیر را ادامه دهیم.
بادشکن‌های کویر حسین آباد، سدی در برابر شن‌های روان و خیزش گرد و خاک
مقصد بعدی‌مان بادشکن‌هایی بود که در دل کویر حسین آباد احداث شده است. در حالی که روی شن‌های داغ کویری ایستاده بودیم، رشید قاسمی – رییس شورای روستای حسین‌آباد و رییس هیات مدیره تعاونی مرتع‌داران آران و بیدگل – به خبرنگاران گفت: طرح بادشکن غیرزنده در جنوب روستای حسین‌آباد در سال ۹۹ در ۱۵ کیلومتر و در سال ۱۴۰۰ در ۲۰ کیلومتر اجرا شد. در حال حاضر ۲۰ هکتار قلمه‌کاری و شش مرتبه آبیاری شده است.
او تاکید کرد: مردم تقاضا دارند در سال جاری نیز این طرح ادامه یابد و این موضوع بستگی به نظر مسمولان سازمان منابع طبیعی دارد.
رییس شورای روستای حسین‌آباد با بیان اینکه احداث بادشکن با مشارکت روستاییان حسین آباد و بهره‌برداران روستا انجام شده و موفقیت‌آمیز بوده است، گفت: با وجود خشکسالی، این منطقه به علت احداث بادشکن و قرق بودن پوشش گیاهی خوبی دارد. این بادشکن باعث جلوگیری از خیزش ریزگرد شده این در حالیست که پیش از این به علت وزش بادهای بسیار شدید پشت درهای خانه‌های کل روستای حسین‌آباد به‌ویژه بخشی که اکنون بادشکن در آن احداث شده است، ماسه‌های بادی جمع می‌شد بنابراین تقاضا داریم اجرای این طرح تداوم داشته باشد.
مالچ‌پاشی نفتی یا بادشکن؟ مساله این است
قاسمی تاکید کرد: نتیجه اجرای این طرح ذرجلوگیری از خیزش گرد و خاک و حفظ پوشش گیاهی خیلی بهتر از طرح مالچ‌پاشی نفتی است.
محمد علی کاظمی – مدیرکل منابع طبیعی استان اصفهان – درباره تفاوت هزینه‌های مالچ‌باشی واحداث بادشکن گفت: مالچ باید از شرکت پالایش نفت خریداری شود. به‌طور قطع هزینه‌های آن چندین برابر بادشکن غیرزنده است چون از گونه‌های عرصه بیابانی برای احداث بادشکن غیرزنده استفاده می‌کنیم. در سال ۱۴۰۰ پیمانکار خرزهره‌های هرس شده را برای احداث بادشکن غیرزنده از شهرداری آران و بیدگل گرفت و از آن‌ها استفاده کرد. اگرچه خرزهره خشک شده ولی توانسته است مانع از حرکت شن‌های روان شود.
حسینعلی نریمانی – معاون فنی منابع طبیعی استان اصفهان – نیز اظهار کرد: در گذشته برای احداث هر کیلومتر بادشکن غیرزنده ۲۰ میلیون تومان و برای هر هکتار مالچ پاشی ۵۰ میلیون تومان هزینه کردیم. ولی الان برای هر هکتار مالچ پاشی نزدیک ۲۰۰ میلیون تومان هزینه می‌شود و هر کیلومتر بادشکن غیر زنده نزدیک ۳۰ میلیون تومان.
او تاکید می‌کند: در سازمان منابع طبیعی از ۵ میلیون هکتار تپه های ماسه ای کشور که بحرانی است ، ۳۰۰ هزار هکتار آن را مالچ پاشی کرده است یعنی کمتر از پنج درصد. در استان اصفهان از نزدیک ۶۰۰ هزار هکتار تپه‌های ماسه‌ای نزدیک به ۳۰ هزار هکتار مالچ پاشی کرده است و در سطح ۷ میلیون هکتار کانون بحرانی نزدیک به یک میلیون و ۵۰۰ هزارهکتار جنگل دست‌کاشت احداث کرده است.
به گفته نریمانی در برخی مکان‌ها طبیعت و طوفان فرصت ایجاد بادشکن نمی‌دهد بنابراین مجبور به مالچ پاشی هستیم سپس روی آن نهال‌کاری و خاک را ثابت می‌کنیم.
اصلاح و ارایه بذر برای حفاظت از مرتع
مقصد بعدی شرکتی است که در زمینه فراوری و اصلاح بذرهای منابع طبیعی مانند قره‌داغ، تاغ، بادام کوهی و درمنه فعالیت می‌کند.
قاسمی – رییس شورای روستای حسین‌آباد که مدیرعامل این شرکت است – گفت: حدود ۴۰نوع بذر مرتعی در این منطقه داریم. این بذرها را از بهره‌بردار می‌خریم. در این مکان بذر او فراوری و اصلاح می‌شود سپس برای قوه نامیه (مرغوب بودن یک دانه) می‌رود و بعد برای خرید عرضه می‌شود و بذر را به منابع طبیعی برای بیابان‌زدایی می‌فروشیم.
او تاکید کرد: خرید بذر نیز باعث حفاظت بیشتر از مرتع جهت حفظ بذر و چرای دام در مرتع می‌شود.
جعفریان نیز با اشاره به ایجاد تغییرات در پروژه‌های حوزه فعالیت‌های بیولوژیک گفت: با توجه به خشکسالی و استمرار آن ما عملا تغییراتی در پروژه‌های اجرایی در حوزه فعالیت‌های بیولوژیک مقابله با بیابان زایی انجام داده‌ایم. یکی از آن‌ها جایگزین کردن گونه‌های بوته‌ای از نظر سازگاری با شرایط خشکسالی است.
مدیر کل دفتر امور بیابان سازمان منایع طبیعی و آبخیزداری اضافه کرد: اقدام دوم استفاده از گونه‌های بومی هر منطقه در همان منطقه است. وجود یک گونه بومی در یک منطقه به معنای آن است که بارها وبارها خشکسالی را پشت سر گذاشته است پس این گیاه می‌تواند در بالاترین حد خشکسالی تاب بیاورد. در این شرایط به جای استفاده از یک یا دو گونه درختی، سبد متنوعی از بذرهای محلی را می‌توانیم داشته باشیم.
او تاکید کرد: بخش خصوصی در زمینه چگونگی جمع آوری، فرآوری و استاندردسازی بذرها می‌تواند مشارکت کند. در واقع استفاده از بذر یک منطقه در منطقه‌ای دیگر با ملاحظات فراوانی روبرو است اما برای حمایت از تکثیر هر گونه‌ای بومی در همان منطقه می‌توان از ظرفیت تعاونی‌ها و جوامع محلی استفاده کرد. با این کار کمکی به بهبود معیشت آنان در شرایط خشکسالی کرده‌ایم و این کار در شهرستان آران و بیدگل در حال انجام است.
سرسبزی باغ‌های پسته به لطف «تاغ»ها
آخرین مکانی که از آن بازدید کردیم باغ پسته ۷۰ هکتاری بود. به گفته کاظمی – رییس اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان در آران و بیدگل ۶۰ هزار هکتار «تاغ‌کاری» داریم که جنگل‌کاری دست کاشت است. در کنار تاغ‌زارها مزارعی مانند این مزارع پسته وجود دارد. پسته‌کاری و کشاورزی نقش تاغ در جلوگیری از ورود شن، ماسه بادی و ریزگرد برای حفاظت از این اراضی کشاورزی را نشان می‌دهد.
او اضافه کرد: تاغ‌کاری موجب حفاظت از راه‌های مواصلاتی، شهرک‌های صنعتی، روستاها و شهرها در مقابل ریزگرد شده است.
رجبی – نماینده مالک باغ پسته – گفت: آب این منطقه شور و تلخ در حد ۱۳ هزار«ای سی» (هدایت الکتریکی آب که شاخصی برای تعیین میزان مواد محلول در آب است) که با زحمت و خرج زیاد شوری و تلخی را کاهش می‌دهیم.
او اضافه کرد: نوع پسته این باغ با توجه به شرایط آب و هوایی «اکبری» و حدود ۱۱ تن در هکتار بوده است.
به گفته رجبی وجود تاغ‌زارها باعث شده که آفات به‌ویژه «سن» به باغ پسته هجوم نیاورند و امکان برداشت محصول وجود داشته باشد.
او در پایان خواستار همکاری بیشتر اداره کل منابع طبیعی شد.
اگرچه در گوشه و کنار کشور اقداماتی برای بیابان‌زدایی انجام شده است اما با توجه به تشدید خشکسالی و تغییرات اقلیمی لازم است بودجه بیشتر و اراده جدی‌تری وجود داشته باشد تا بتوانیم علاوه بر محافظت اراضی بیشتری در برابر دیو خشکسالی، کمتر با هیولای آلودگی هوا دست و پنجه نرم کنیم./ایسنا
